Omgevingswet (wetgeving)

Zoals eerder gepubliceerd is de Omgevingswet een enorm groot traject. Een containerschip dat op gemeenten afkomt, lastig bij te sturen, vaak uit koers maar het komt op de plek van bestemming. Veel mensen zien het als een groot wetgevingstraject. Ik zie het meer als een groot ICT-project met grote gevolgen voor gemeentelijke organisaties. Het past ook goed in de steeds verder oprukkende digitalisering van de samenleving. Het zal op termijn ook banen gaan kosten bij de overheid. Mensen die vervangen gaan worden door algoritmes. Is dat erg? Het is maar hoe je er tegen aan kijkt. Het zal ongetwijfeld ook weer nieuwe banen creëren. Wat me wel bezorgd maakt is de ontmenselijking van de overheid. De toeslagenaffaire heeft al duidelijk gemaakt wat er gebeurt als systeemdenken de overhand krijgt in plaats van het gezonde verstand. Na meer dan 20 jaar ervaring bij en met gemeenten is me inmiddels wel duidelijk geworden hoe belangrijk persoonlijk contact is bij gemeentelijke dienstverlening. Een probleem bespreken met een ambtenaar onder het genot van een kop koffie kan veel bijdragen tot een oplossing.

Standaard-vergunningen kunnen prima door algoritmes worden afgedaan. Digitale tools zijn vaak goede hulpmiddelen en ook fascinerend. Met een VR-tool al een huis binnenwandelen dat je wil kopen is een prachtig hulpmiddel. We kunnen ook niet meer zonder. We leven op dit moment echter in een tijd waar de ontmenselijking in gang is gezet door de overheid: er is een heilig geloof in QR-codes om een virus te bestrijden, zonder gebruik te maken van gezond menselijk verstand. Het systeemdenken staat voorop. De realiteit is echter dat de praktijk weerbarstig is en niet een rechte lijn van A naar B. Een groot aantal zaken in het leven is niet standaard, er moeten afwegingen worden gemaakt door mensen met gezond verstand, er moet overleg gevoerd worden en naar elkaars standpunten worden geluisterd. Dat geldt ook voor de ruimtelijke ordening.

In de uitvoeringspraktijk is het belangrijk om in de geest van de wet te denken: ‘wat is de bedoeling van deze wet?’, ‘waarom is deze regel er?’, enzovoorts. Sommige regels uit ruimtelijke plannen blijken in de praktijk niet te werken. Dat is niet altijd te voorzien. Ook daar worden fouten gemaakt. Ook dat is menselijk. Het is ook menselijk om die te kunnen herstellen. Wat verder belangrijk is voor de praktijk is om bij de uitvoering na te denken over de praktische gevolgen van een regel. Hoe hard pakt die uit voor een individu of bedrijf? Proportionaliteit en redelijkheid zijn hierbij heel belangrijk. Is het middel niet erger dan de kwaal? Niet zo maar regeltjes gaan uitvoeren omdat het systeem dat vraagt. Om zo te denken vraagt ervaring maar ook lef. Blijf niet angstig hangen in regeltjes en systemen, maar durf praktisch te denken voor mensen. Dat betekent niet dat mensen altijd hun zin moeten krijgen, ‘nee’ is ook een antwoord. Besef dat wetgeving er is voor mensen en niet andersom!

Participatie gaat een nog grotere rol spelen als de Omgevingswet in werking treedt. Het klinkt erg goed: bewoners en maatschappelijke organisaties mee laten praten over ruimtelijke ontwikkelingen in de gemeente. Wie is daar nu op tegen? Sterker nog: het kan ook veel opleveren, mits het goed wordt aangepakt. Dat is niet eenvoudig.

Voor het omgevingsplan is artikel 10.2 Omgevingsbesluit relevant. Daarin staat aangegeven dat bij de kennisgeving om een omgevingsplan vast te stellen moet worden aangegeven hoe burgers, bedrijven, maatschappelijke organisatie en bestuursorganen bij de voorbereiding worden betrokken. Hoe een bestuursorgaan dat gaat invullen staat vrij. Dat zal ook verschillen per project. Hoe groter de impact voor bijvoorbeeld bewoners hoe beter (en fatsoenlijker) het is om ze te betrekken bij het project. Een groot gedeelte van participatie is psychologie en tactiek. Niemand vindt het prettig om als verrassing uit de krant te vernemen dat er woningen worden gebouwd. Actief participeren houdt ook in om mensen proactief te informeren. Dat is niet alleen uit tactisch oogpunt handig, maar ook een kwestie van goed fatsoen.

Toch zijn bewoners en ondernemers vaak teleurgesteld na afloop. Hoewel de gemeente niet iedereen tevreden kan stellen, zijn denk ik de volgende aspecten belangrijk:

• behandel mensen niet als kleuters: medewerkers van de afdeling Communicatie van gemeenten gebruiken vaak kinderachtige taal in teksten, bang als ze zijn dat bewoners het niet begrijpen. Als je mensen als kleuters toespreekt en behandelt, gaan ze zich ook als kleuters gedragen;
• neem mensen serieus: veel geld uitgeven aan (online) spelletjes tijdens een inloopavond en er vervolgens niets mee doen is niet alleen fnuikend voor het vertrouwen van mensen in de gemeente, maar ook zonde van het geld en de tijd van mensen;
• ga het gesprek aan: offline gesprekken met mensen tijdens inloopsessies leveren heel veel informatie op: gezeur, frustraties uit het verleden, maar ook goede ideeën. Oprecht luisteren en contact maken leveren veel krediet op.
• spreek de zaal niet toe achter een tafel: deze opstelling – de gemeente die de zaal toespreekt en de bewoners die moeten luisteren – levert weerstand en tegenstelling op. De armen gaan over elkaar en de woedeuitbarstingen gaan komen.
• leg uit waarom de gemeente een andere beslissing neemt: nodig bewoners weer uit en leg uit waarom iets wel of niet wordt meegenomen. Dit kost veel tijd, maar levert ook wat op: de gemeente toont menselijkheid en respect en er ontstaat meer begrip.
• wees gastvrij: slechte en lauwe koffie in plastic bekertjes zeggen veel. Door iets goeds te geven, krijg je ook iets goeds terug: waarom geen lekkere hapjes van lokale cateraars?  Dat hoeft echt niet uitgebreid of veel te kosten. Het geeft wel gastvrijheid aan.
• geef fouten toe: iedereen maakt fouten, ook gemeentelijke medewerkers en wethouders. Het gaat erom hoe je de fouten herstelt en hoe je ermee omgaat.
• verschuil je niet achter juridische terminologie en jurisprudentie: er zijn altijd mogelijkheden. Het vraagt lef en menselijkheid om idioot knellende regels te doorbreken. Gezond verstand kan veel opleveren.
• geef grenzen aan: door duidelijk vooraf te communiceren wat de spelregels zijn en wat er met inspraak wordt gedaan doet de gemeente aan verwachtingenmanagement.

In tijden van toenemende digitalisering en afstand is er ook in toenemende mate behoefte aan menselijk contact en oprechte interesse. Een goed gesprek met bewoners, ook al ben je het niet met hen eens, kan een leuke en leerzame avond opleveren, voor beide kanten. De boosheid is niet tegen je persoonlijk gericht, maar ’tegen de gemeente’. Het kan lastig zijn, maar het vanuit die kant te bekijken haalt ook bij jezelf angst en boosheid weg.

Het is jammer dat participatie vaak gebruikt wordt voor de politieke bühne: ‘we hebben ze mee laten praten, maar ze willen niet’, ‘er komt nooit wat zinnigs uit’, ‘het project moet doorgaan’. Voor de vorm participeren levert alleen maar chagrijn en weerstand op. Onlangs kwam ik een uitspraak van de Raad van State van 8 september 2021 over participatie bij zonnevelden zinsnedes tegen die in hevige mate afbreuk doen aan het vertrouwen van burgers in de gemeente:

“Nog daargelaten of in dit geval sprake is van het ontbreken van draagvlak, kan uit de vermelding van het raadsbesluit (…) dat de gemeente te allen tijde duurzame energieprojecten faciliteert als daarvoor voldoende draagvlak bestaat, niet omgekeerd kan worden afgeleid dat indien van dat draagvlak niet is gebleken, nooit planologische medewerking zal worden verleend.”

Vraag je als gemeentelijk medewerker af: wil je zelf zo behandeld worden of dit tegengeworpen krijgen?

De planning die naar buiten toe gecommuniceerd wordt door de Minister – die kamervragen beantwoordt bij brief van 10 september 2021 – is nog steeds dat op 1 juli 2022 de Omgevingswet (Ow) in werking treedt. Of dat ook realistisch is? Opvallend is wel dat er ‘een kritieke pad route‘ wordt ingevoerd. Deze planning is aan de hand van 5 criteria opgebouwd. Het is een alternatieve route voor gemeenten die niet op tijd klaar zijn voor aansluiting op het DSO-LV. Volgens haar is afgesproken dat deze alternatieve route in juridisch opzicht per 1 januari 2022 kan ingaan.

Daarnaast wordt ingegaan op het feit dat er volgend jaar nieuwe gemeenteraden moeten worden ingewerkt als gevolg van nieuwe verkiezingen. In voornoemde brief wordt een brief van de VNG aangehaald waarin staat wat ‘oude’ gemeenteraden nog moeten doen om de route van de gemeente richting Ow wat soepeler te laten verlopen:

• raadsbesluit over gevallen van buitenplanse omgevingsplanactiviteiten waarin de raad adviesrecht heeft;
• raadsbesluit over gevallen van buitenplanse omgevingsplanactiviteiten waarvoor participatie verplicht is;
• Verordening nadeelcompensatie;
• instellen Commissie Ruimtelijke Kwaliteit;
• Delegatiebesluit om college te delegeren om het omgevingsplan te kunnen wijzigen;
• aanpassen Legesverordening.

Uitwisseling van bestanden van verschillende software leveranciers niet mogelijk – Op p. 23 van de brief van de Minister wordt gemeld ‘inclusief de mogelijkheid om omgevingsplannen uit te kunnen wisselen’. Er staat ‘dat er goede afspraken zijn gemaakt met de leveranciers en het Leveranciersmanagement van de VNG’. Volgens mij is dat nog steeds niet het geval. Ja, er zal ongetwijfeld lang over gepraat zijn en vergaderd worden. Maar de individuele software systemen zijn nog niet eens af, laat staan dat er uitwisseling mogelijk is. Dit is heel lastig voor stedenbouwkundige bureaus en anderen die omgevingsplannen gaan maken voor allerlei gemeenten. Ik vind het onbegrijpelijk dat dit nog steeds niet is ontwikkeld. Bijna geen enkele gemeente maakt onder de Wro bestemmingsplannen. Dat is allemaal uitbesteed. Dit gaat ook niet gebeuren met omgevingsplannen onder de Ow. Omdat er geen standaard is, zoals een SVBP2012, ontwikkeld ieder softwarebedrijf zijn eigen systeem. Er is een groot gebrek aan kennis van de praktijk, vooral bij het ministerie en de VNG. Zoiets belangrijks is heel lang over het hoofd gezien omdat men denkt dat gemeenten omgevingsplannen gaan maken.

Bij brief van 7 juli 2021 informeert minister Ollongren over de stand van zaken van de Omgevingswet. Het onderdeel DSO zorgt voor de nodige vertraging en ik verwacht nog wel een half jaar uitstel, al wordt dat natuurlijk niet hardop gezegd. Waar het vooral aan ontbreekt is regie. Het stuurloos ronddobberen zonder sterke leiding zorgt ervoor dat het containerschip dan naar links afdwaalt en dan weer naar rechts. Vrijwel alles is gedecentraliseerd. Dit lijkt heel mooi, maar bij een traject als dit hoort een sterke leiding met in elk geval een visie. Voor met name ICT-partijen (softwareleveranciers) is dit een hel, maar ook voor gemeenten is dit heel lastig.

ICT- Volgens de minister moeten alle bevoegd gezagen een oefen- en inregelperiode hebben van 6 maanden. Volgens haar brengt de gebleken complexiteit en omvang van de veranderopgave extra werk met zich mee. Verder schrijft ze dat sommige ICT-leveranciers gereed zijn maar dat een deel van de leveranciers aangegeven heeft pas in het derde kwartaal van 2021 zijn plansystemen op te leveren.

Over de nodige wetgeving wordt het volgende aangegeven: de regelgeving op grond van de Wet elektronische publicaties is ook afgerond en is per 1 juli 2021 in werking getreden (Stb. 2021, 176):

• Regeling elektronische publicaties, Staatscourant 2021, 21610
• Wet elektronische publicaties, Stb. 2020, 262
• Besluit elektronische publicaties, Stb. 2021, 175.