participatie

Participatie met formulier voldoende?

Veel gemeenten worstelen met participatie dat met de Omgevingswet min of meer verplicht wordt. Hoe richt je dit nu goed in? Aan welke eisen moet worden voldaan? Welke eisen stel je aan de inzet van de initiatiefnemer? Het is lastige materie, omdat het nooit voldoende zal zijn. Je kunt als gemeente immers niet iedereen tevreden stellen. Dit geldt ook voor een projectontwikkelaar. Uitgangspunt moet denk ik wel zijn dat er goed gekeken wordt naar de impact van een project op de omgeving. Je kunt dan denken aan de ruimtelijke gevolgen, gevolgen voor gezondheid van mensen en voor het milieu. Hoe groter de gevolgen of risico’s, hoe meer je aan participatie moet doen.

Hoe richt je het vervolgens praktisch in? Er zijn gemeenten die voor grote projecten gebruik maken van apps en digitale formulieren. Bij grote aantallen kan dit erg handig zijn. Bedenk wel dat het slechts een hulpmiddel is. Een nadeel hiervan is het gebrek aan persoonlijk contact. Het effect van persoonlijk contact met bewoners onder genot van een kopje koffie moet niet worden onderschat. Dat is een investering. Dus niet afstandelijk als gemeente of projectontwikkelaar achter een tafel zitten en ‘het volk’ toespreken, maar tussen mensen gaan staan op een inloopmiddag en met elkaar praten over het project en de bezwaren die zij naar voren brengen. Dat vergt moed, want mensen kunnen erg boos en gefrustreerd reageren. Alleen al luisteren wordt erg gewaardeerd. Het probleem van deze tijd is dat er niet meer echt geluisterd wordt. Er is in het algemeen een gebrek aan aandacht voor elkaar. Dat kan niet opgelost worden met apps of andere technologie. Dit zijn slechts hulpmiddelen.

Neem bezwaren van mensen serieus en speel geen spelletjes en voer geen toneelstukje op. Dat voelen mensen feilloos aan. Organiseer dus ook geen kinderachtig bordspel of iets dergelijks. Medewerkers van afdelingen Communicatie van gemeenten hebben daar een handje van. Zij betuttelen mensen vaak, ook het gebruik van zogenaamde ‘Jip en Janneke Taal’ is weerzinwekkend. Leg uit, maar geef ook aan dat het lastig of moeilijk is. Akoestische onderzoeken bijvoorbeeld zijn niet eenvoudig. Mensen zijn niet gek. Ga met elkaar in gesprek en steek daar tijd in. Het kost tijd ja, maar het levert vaak heel veel op.

In een uitspraak van de Afdeling van 10 augustus 2022 komt de ‘zorgvuldige dialoog’ aan de orde. Volgens appellanten heeft de initiatiefnemer van het plan geen gebruik gemaakt van de formulieren ‘zorgvuldige dialoog’. Volgens deze gemeente is het voldoende bij een project dat initiatiefnemers gebruik maken van het formulier ‘zorgvuldige dialoog’ om hiermee omwonenden op de hoogte te stellen van het project. De Afdeling is het hier mee eens.

Rijksoverheid pakt regie terug bij woningbouw – Goed nieuws! De Rijksoverheid neemt eindelijk weer de regie bij een van de basisbehoeften van mensen: een dak boven het hoofd. De laatste jaren is de tendens: decentralisatie en vrijwel alle taken naar de gemeente. De Omgevingswet is hier nog een uitvloeisel van. Terwijl de Omgevingswet nog niet eens in werking is getreden, zien we nu weer terugtrekkende bewegingen. Op zich goed dat er weer regie komt vanuit de Rijksoverheid.

Volgens minister de Jonge is volkshuisvesting één van de prioriteiten van het nieuwe kabinet. In deze kabinetsperiode moeten er volgens de minister 100.000 woningen per jaar worden gebouwd, dus sneller bouwen. Met woorden als ‘sneller, actielijnen, strakker sturen, aanpakken en tempo’ ziet deze boodschap er flitsend en doortastend uit. Wie is daar nu op tegen? Helaas is de praktijk weerbarstiger. Je kunt de formele wettelijke procedures korter maken, maar aan de voorbereiding aan de voorkant bij bouwprojecten wordt het voor gemeenten en initiatiefnemers steeds lastiger. Er worden steeds meer eisen aan participatie gesteld door gemeenten en het wordt uitgebreider. Ook dit klinkt heel goed, mensen meer inspraak geven. Ook hier geldt: hoe kun je daar nu op tegen zijn? Er is niets op tegen, maar goede participatie neemt veel tijd in beslag. En ook kun je niet iedereen tevreden stellen. Het probleem is dat de Rijksoverheid allebei wil: meer participatie en sneller bouwen. Dat is een illusie.

Sneller bouwen kan niet door lawine aan onderzoeksverplichtingen – Daarnaast moeten er heel veel onderzoeken worden gedaan door initiatiefnemers: onderzoeken naar luchtkwaliteit, flora en fauna, geluid, stikstof, archeologie, enz. Dat neemt veel tijd in beslag. Nadat de onderzoeken zijn opgesteld moeten ze worden beoordeeld door omgevingsdiensten. Ook dit kost tijd, ga rustig uit van 6 weken. Vervolgens moeten initiatiefnemers de onderzoeken weer aanpassen vanwege opmerkingen van de omgevingsdienst, ook dit duurt eindeloos. De aangepaste onderzoeken moeten weer terug naar de omgevingsdienst ter beoordeling. Deze kampen ook nog met personeelstekorten waardoor het vaak langer duurt. Nu maar afwachten of ze goed zijn aangepast. Je bent zo 3 tot 6 maanden verder aan beoordeling.

Daarna gaan de formele procedures lopen. Ook hier geldt weer uitgebreide inspraak, mensen kunnen zienswijzen indienen. Als er veel reacties binnenkomen, kost het gemeenteambtenaren veel tijd om deze van een reactie te voorzien. Of onderzoeken moeten worden aangepast, vervolgens weer ter beoordeling naar omgevingsdienst, enz. Vervolgens de raadsvergadering. De meeste raadsvergaderingen zijn 1x per 6 weken, er gaat weer heel veel tijd overheen. Raadsleden die allerlei vragen stellen, ook hier weer mogelijkheden tot inspreken voor burgers. Tegen het raadsbesluit staat vervolgens beroep open bij de Raad van State. Ook dit kost weer heel veel tijd.

Kortom, roep als minister niet zo simpel dat het allemaal sneller moet. Als je dat wil, schaf dan bijvoorbeeld alle inspraak of participatie af of alle onderzoeksverplichtingen. Dan gaat het écht een stuk sneller!

Gemeentelijke participatie met gevoel

Gemeentelijke participatie bij ruimtelijke plannen is hot en staat volop in de belangstelling bij gemeenten. Participatie is ook moeilijk. Het lijkt een schaakspel vol belangen. Financiële belangen van projectontwikkelaars, politieke belangen en burgers die tegen een plan zijn of iets anders willen. Hoe organiseer je dat nu het beste? Het is lastig en complex. Wat voor de ene groep een voordeel is, kan voor de ander een last zijn. Wat wel belangrijk is heb ik gemerkt, is zo vroeg mogelijk met mensen om de tafel gaan zitten. Meestal gebeurt dat pas als de plannen al in een vergevorderd stadium zitten met perfect uitziende plaatjes. Dat is te laat.

Stop met de Photoshop-terreur – Vrijwel alle visies, sfeerimpressies en plannen zitten vol met perfect uitziende landschappen en mensen, en zien er hetzelfde uit. Vreselijk! Het zijn koude en klinisch, perfect uitziende plaatjes en kaartjes. Totaal niet inspirerend. Het raakt mensen niet. Mensen emotioneel raken is volgens mij het belangrijkste bij participatietrajecten. Dat je als inwoner het gevoel krijgt dat de nieuwe buurt echt voor mensen is gemaakt, ook al ben je het er niet mee eens. Gevoel is steeds verder op de achtergrond geraakt en wordt overschaduwd door financiële en zakelijke belangen. Geld is zeker belangrijk om een plan uit te kunnen voeren, laat daar geen misverstand over bestaan, maar het plan moet voor mensen gemaakt worden. Toon als ontwerper eens ruwe schetsen, hoe is het plan ontstaan? Al schetsend en schurend komt iets tot stand. Ik wil ook de mislukkingen zien, geen perfectie. Helaas zien we altijd het eindresultaat: het perfect uitziende kille plaatje. Betekenisloos. Afwisseling in handgemaakte schetsen, tekeningen, maquettes, VR-ervaringen en Photoshop-afbeeldingen zou al winst zijn. Het moet deel uitmaken van een inspirerend verhaal over de omgeving. Dat kost veel tijd en moeite, maar levert meer op omdat het inspireert en mensen aan het denken zet. De kunst is mensen die sceptisch naar een inloopavond komen, in elk geval te raken met het verhaal van de locatie en aan het denken te zetten. Daar hoort ook imperfectie bij, al vinden we dat als beroepsbeoefenaars lastig.

Landschap is meer dan data – Een mooi initiatief en dimensie in aanpak voor ruimtelijke planvorming komt van Arita Baaijens. In een artikel in het tijdschrift Blauwe Kamer uit 2020 geeft ze aan dat vrijwel iedereen een gevoel heeft bij een plek. Ze heeft het ook over common ground en verbeeldingskracht: “In participatietrajecten wordt gesproken in het jargon van experts, gewerkt met kaarten die planners en ontwerpers op basis van kwalificeerbare data fabriceren. Maar het landschap is meer dan een optelsom van data en cijfers. Het is een verzameling van belevingen, ervaringen en herinneringen. Die subjectieve kant heeft in de meeste planprocessen het nakijken. (…) Laat beleidsmakers, ontwikkelaars, bewoners, burgemeesters of wie dan ook in het veld het gesprek voeren over waarnemingen en ervaringen. [einde citaat]”. 

Ingewikkeld en vaag? Ja, maar ruimtelijke planvorming is complex en het lijkt mij de moeite waard om het voortraject eens anders aan te pakken om bijvoorbeeld eens gezamenlijk de fiets te pakken. Een boeiend verhaal ter plaatse over de plek met uitleg over de plannen zou toch een mooi begin kunnen zijn in plaats van in een zaaltje. Meerdere keren met elkaar door de locatie lopen. Het vergt moed en kost veel tijd, maar levert denk ik op de lange termijn veel op: meer begrip voor elkaars standpunten, elkaars belangen en de uitvoering van het plan. (gemeentelijke participatie)

Participatie gaat een nog grotere rol spelen als de Omgevingswet in werking treedt. Het klinkt erg goed: bewoners en maatschappelijke organisaties mee laten praten over ruimtelijke ontwikkelingen in de gemeente. Wie is daar nu op tegen? Sterker nog: het kan ook veel opleveren, mits het goed wordt aangepakt. Dat is niet eenvoudig.

Voor het omgevingsplan is artikel 10.2 Omgevingsbesluit relevant. Daarin staat aangegeven dat bij de kennisgeving om een omgevingsplan vast te stellen moet worden aangegeven hoe burgers, bedrijven, maatschappelijke organisatie en bestuursorganen bij de voorbereiding worden betrokken. Hoe een bestuursorgaan dat gaat invullen staat vrij. Dat zal ook verschillen per project. Hoe groter de impact voor bijvoorbeeld bewoners hoe beter (en fatsoenlijker) het is om ze te betrekken bij het project. Een groot gedeelte van participatie is psychologie en tactiek. Niemand vindt het prettig om als verrassing uit de krant te vernemen dat er woningen worden gebouwd. Actief participeren houdt ook in om mensen proactief te informeren. Dat is niet alleen uit tactisch oogpunt handig, maar ook een kwestie van goed fatsoen.

Toch zijn bewoners en ondernemers vaak teleurgesteld na afloop. Hoewel de gemeente niet iedereen tevreden kan stellen, zijn denk ik de volgende aspecten belangrijk:

• behandel mensen niet als kleuters: medewerkers van de afdeling Communicatie van gemeenten gebruiken vaak kinderachtige taal in teksten, bang als ze zijn dat bewoners het niet begrijpen. Als je mensen als kleuters toespreekt en behandelt, gaan ze zich ook als kleuters gedragen;
• neem mensen serieus: veel geld uitgeven aan (online) spelletjes tijdens een inloopavond en er vervolgens niets mee doen is niet alleen fnuikend voor het vertrouwen van mensen in de gemeente, maar ook zonde van het geld en de tijd van mensen;
• ga het gesprek aan: offline gesprekken met mensen tijdens inloopsessies leveren heel veel informatie op: gezeur, frustraties uit het verleden, maar ook goede ideeën. Oprecht luisteren en contact maken leveren veel krediet op.
• spreek de zaal niet toe achter een tafel: deze opstelling – de gemeente die de zaal toespreekt en de bewoners die moeten luisteren – levert weerstand en tegenstelling op. De armen gaan over elkaar en de woedeuitbarstingen gaan komen.
• leg uit waarom de gemeente een andere beslissing neemt: nodig bewoners weer uit en leg uit waarom iets wel of niet wordt meegenomen. Dit kost veel tijd, maar levert ook wat op: de gemeente toont menselijkheid en respect en er ontstaat meer begrip.
• wees gastvrij: slechte en lauwe koffie in plastic bekertjes zeggen veel. Door iets goeds te geven, krijg je ook iets goeds terug: waarom geen lekkere hapjes van lokale cateraars?  Dat hoeft echt niet uitgebreid of veel te kosten. Het geeft wel gastvrijheid aan.
• geef fouten toe: iedereen maakt fouten, ook gemeentelijke medewerkers en wethouders. Het gaat erom hoe je de fouten herstelt en hoe je ermee omgaat.
• verschuil je niet achter juridische terminologie en jurisprudentie: er zijn altijd mogelijkheden. Het vraagt lef en menselijkheid om idioot knellende regels te doorbreken. Gezond verstand kan veel opleveren.
• geef grenzen aan: door duidelijk vooraf te communiceren wat de spelregels zijn en wat er met inspraak wordt gedaan doet de gemeente aan verwachtingenmanagement.

In tijden van toenemende digitalisering en afstand is er ook in toenemende mate behoefte aan menselijk contact en oprechte interesse. Een goed gesprek met bewoners, ook al ben je het niet met hen eens, kan een leuke en leerzame avond opleveren, voor beide kanten. De boosheid is niet tegen je persoonlijk gericht, maar ’tegen de gemeente’. Het kan lastig zijn, maar het vanuit die kant te bekijken haalt ook bij jezelf angst en boosheid weg.

Het is jammer dat participatie vaak gebruikt wordt voor de politieke bühne: ‘we hebben ze mee laten praten, maar ze willen niet’, ‘er komt nooit wat zinnigs uit’, ‘het project moet doorgaan’. Voor de vorm participeren levert alleen maar chagrijn en weerstand op. Onlangs kwam ik een uitspraak van de Raad van State van 8 september 2021 over participatie bij zonnevelden zinsnedes tegen die in hevige mate afbreuk doen aan het vertrouwen van burgers in de gemeente:

“Nog daargelaten of in dit geval sprake is van het ontbreken van draagvlak, kan uit de vermelding van het raadsbesluit (…) dat de gemeente te allen tijde duurzame energieprojecten faciliteert als daarvoor voldoende draagvlak bestaat, niet omgekeerd kan worden afgeleid dat indien van dat draagvlak niet is gebleken, nooit planologische medewerking zal worden verleend.”

Vraag je als gemeentelijk medewerker af: wil je zelf zo behandeld worden of dit tegengeworpen krijgen?